"Από τα βότανα στο φαρμακευτικό προϊόν - φυτά με φαρμακευτικές ιδιότητες - φάρμακα φυτικές προελεύσεις"

Θέμα: "Από τα βότανα στο φαρμακευτικό προϊόν - φυτά με φαρμακευτικές ιδιότητες - φάρμακα φυτικές προελεύσεις"

Πρόγραμμα ημερίδας

• 17.00-17.30 Προσέλευση συμμετεχόντων, Εγγραφές, Χαιρετισμοί.

• 17.30-18.15 Ιστορικά στοιχεία Αναγνώριση φυτών με φαρμακευτικές ιδιότητες [Εισηγήτρια: Χριστίνα Τεσσερομάτη]

• 18.15-18.30 Διάλειμμα - Καφές

• 18.30-19.15 Δραστικά συστατικά των φυτών που ευθύνονται για τις φαρμακολογικές τους ιδιότητες [Εισηγήτρια: Χριστίνα Τεσσερομάτη]

Αλληλεπιδράσεις φυτικών παρασκευασμάτων και συμβατικών φαρμάκων [Εισηγήτρια: Χριστίνα Τεσσερομάτη]

• 19.15-19.30 Συζήτηση

• 19.30-21.00 Εργαστήριο Α: Παρασκευή απλών συνταγών με φυτικά παρασκευάσματα, π.χ. για καλλυντικά [Εισηγήτρια: Κότσιου Αντωνία]

Εργαστήριο Β: Υπερικόν το διάτρητο (Hypericum perforatum L - σπαθόλαδο) - Κλινικές προσεγγίσεις [Εισηγήτρια: Κότσιου Αντωνία]


Εισηγήσεις

• Από το βότανο στο εργαστήριο

Χριστίνα Τεσσαρομάτη ιατρός, οδοντίατρος

Αναπληρώτρια καθηγήτρια Φαρμακολογίας

Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Τα φυτά χρησιμοποιήθηκαν από τις αρχές του πολιτισμού μας στον καθημερινό βίο των ανθρώπων ως τροφή-πρόσθετο  τροφίμων, οικοδομικό υλικό ν(στερέωση επιχρισμάτων), πρώτη ύλη κατασκευών, καύσιμο, παραγωγή ινών για ένδυση (πχ λινάρι, βαμβάκι) αλλά και ως φάρμακα και καλλυντικά.

Τα φυτά, είναι γνωστό ότι παρέχουν ανεξίτηλες και ανθεκτικές στο χρόνο χρωστικές.

Οι γνώσεις για τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών φθάνουν στα βάθη των αιώνων ως αποτέλεσμα  παρατηρήσεων και εμπειρίας. Η ανάγκη για θεραπεία και αυτοθεραπεία είναι έμφυτη τόσο στον άνθρωπο όσο και στα ζώα. Μάλιστα οι  γνώσεις περί των φυτών ως θεραπευτικών μέσων είναι ανεξάρτητες του πολιτισμικού επιπέδου κάθε λαού.

Τα βότανα επειδή μπορεί να περιέχουν τοξικές ουσίες, απαιτείται πλήρης γνώση της μορφολογίας του φυτού, των δραστικών συστατικών του και των θεραπευτικών ιδιοτήτων του.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι  γνωστό ότι ο άνθρωπος ανέκαθεν υπέφερε από νόσους τις οποίες «θεράπευσαν» μάγοι, σαμάνοι  θεραπευτές , απολαμβάνοντας σεβασμό της κοινότητας.

Επειδή οι πρωτόγονοι πληθυσμοί απέδιδαν τις καταστροφές  και ασθένειες, σε υπερφυσικές δυνάμεις, τις αντιμετώπιζαν μαγικά-τελετουργικά χρησιμοποιώντας κατασταλτικές  ουσίες και φυτά με θεραπευτικές ιδιότητες χωρίς να γνωρίζουν τις βασικές αρχές της δράσης τους. Οι ίδιες προλήψεις  των πρακτικών «γιατρών» για τη θεραπευτική χρήση των φυτών ισχύουν ακόμη σήμερα. Οι φαρμακολογικές ιδιότητες των φυτών ήταν γνωστές από την Ομηρική εποχή, όπως φαίνεται από τη χρήση βοτάνων στους μυθικούς ήρωες. Η γοητευτική συλλογή φυτών στη  φύση (αρωματικών που χρησιμοποιούνται  στη μαγειρική) θα πρέπει να γίνεται με αίσθημα ευθύνης ειδικά σε περιοχές υψίστου κάλλους, όπως το Βιτάλι και τα Διποτάματα (κοιλάδα Συνετίου) στην Άνδρο που αποτελούν «ζωντανό μουσείο Φυσικής Ιστορίας». Δεν πρέπει με απληστία να συλλέγονται νεαρά φυτά πριν από την καρποφορία ούτε να ξεριζώνονται, εφόσον υπάρχουν στην ίδια θέση εδώ και αιώνες (περιγραφή αλόης στην Άνδρο από το Διοσκουρίδη) με συνέπεια τη διαταραχή του οικοσυστήματος.

Η χλωρίδα της Άνδρου και γενικότερα των Κυκλάδων περιλαμβάνει 1640 περίπου φυτά, 145 ενδημικά στον ελλαδικό χώρο και 150 απειλούμενα προστατευόμενα από την ελληνική νομοθεσία (Προεδρικό διάταγμα 67/81) και διεθνείς συμβάσεις. Από αυτά 14 είδη περιέχονται στο «Κόκκινο Βιβλίο» των φυτών της Ελλάδος.

Η βάσει της παρατήρησης και της εμπειρίας αναγνώρισης των θεραπευτικών ιδιοτήτων των φυτών κατέληξε στην καταγραφή και συστηματοποίηση των ενδείξεών τους. Με την πρόοδο της χημείας αναγνωρίστηκαν, απομονώθηκαν οι δραστικές ουσίες πολλών ειδών και παραδόθηκαν στην κυκλοφορία. Ακολούθως έγινε προσπάθεια χημικής σύνθεσης πολλών δραστικών συστατικών φυτικής προέλευσης. Παρά την εκβιομηχάνιση του φαρμάκου δεν ήταν δυνατή η πλήρης περιθωριοποίηση των δρογών οι οποίες χρησιμοποιούνται από Φαρμακευτικές Εταιρίες για την παραγωγή βασικών φαρμάκων πχ.η ρεζερπίνη, αντιυπερτασικό φάρμακο, παράγεται από την Rawolfia Serpentina, ενώ η φυσοστιγμίνη (αγωγή του γλαυκώματος) από τους καρπούς του φασίολου Calabar, του αναρριχητικού φυτού Physostigma venenosum.

Τα συνθετικής προέλευσης φάρμακα έχουν συγκεκριμένο μηχανισμό δράσης και συνήθως αναμενόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες ανάλογα με τη δράση αυτή. Τα φυτά όμως περιέχουν πληθώρα δραστικών συστατικών και παρουσιάζουν ευρύ φάσμα δράσης που ανταποκρίνεται στις δραστικές τους ουσίες. Οι δράσεις αυτές συνήθως είναι παρόμοιες συμπληρωματικές ή συνεργικές πολλές φορές μη ειδικές, αλλά και ανεπιθύμητες. Οι δράσεις ενός φυτού δεν χαρακτηρίζονται απόλυτα και συγκεκριμένα ( π.χ. διουρητικό) αλλά εμπεριέχουν σύμπλεγμα δράσεων.

Σύμφωνα με οδηγία της Ε.Ε.2011 επισημαίνεται ότι η άδεια κυκλοφορίας σε ένα φυτικό φάρμακο ή στην ουσία που αντιστοιχεί σε αυτό παρέχεται μόνο όταν αποδεικνύεται η ιατρική του χρήση για περισσότερο από τριάντα χρόνια, από τα οποία τα 15 τουλάχιστον στα κράτη- μέλη της Ε.Ε. προ της αίτησης για έγκριση.

Ο Γαληνός παρασκεύασε ήδη φάρμακα από τις δρόγες 130-201 μ.Χ.. Πρώτος αναγνώρισε ότι η δράση ενός φαρμάκου εξαρτάται από την παρασκευή του και τη συγκέντρωσή του στο αντίστοιχο παρασκεύασμα.

Δρόγη είναι το τμήμα του φυτού που περιέχει τα δραστικά χαρακτηριστικά που έχουν φαρμακολογική δράση.

Δραστικά συστατικά ει ναι οι κύριες δραστικές ουσίες, συνήθως οργανικές ενώσεις, που περιέχονται στο φαρμακευτικό φυτό δηλ. στη δρόγη που χαρακτηρίζουν τη φαρμακολογική δράση του φυτού. Η φαρμακολογική δράση του φυτού εξαρτάται και από άλλες ουσίες, που περιέχει, μικρότερης σημασίας ως προς τη φαρμακολογική δράση (δευτερεύουσες), γιατί η δρόγη δεν έχει αποκλειστικά μόνο ένα ενεργό συστατικό. Οι δευτερεύουσες ουσίες πολλές φορές ανταγωνίζονται την κύρια. Μάλιστα πολλές φορές τα δευτερεύοντα στοιχεία του φυτού λειτουργούν και ως διογκωτικά ή διαλυτικά ή διευκολύνουν την απορρόφηση του δραστικού συστατικού.

Η νέα Φυτοφαρμακολογία στηρίζεται στις βασικές δραστικές ουσίες που μπορούν αν χρησιμοποιηθούν εξωτερικά-τοπικά ή συστηματική λήψη, αλλά και στα παραδοσιακά ιάματα-παρασκευάσματα στα πλαίσια της εξειδικευμένης θεραπευτικής αγωγής (π.χ. στην ανθρωποκεντρική ιατρική έχει σημασία ο τρόπος χρήσης των θεραπευτικών μέσων π.χ. η ρυθμική επάλειψη, η χρήση ειδικής κομπρέσας ή επίδεσης).

Θεραπευτική αγωγή (Kuratorium) μέσω Φυτοθεραπείας είναι η αγωγή και η πρόληψη της διαταραχής των φυσιολογικών λειτουργιών του οργανισμού με φυτά, τμήματα φυτών και των παρασκευασμάτων τους.

Εκτός της χρήσης ολόκληρου του φυτού στη θεραπευτική μπορεί να χρησιμοποιηθεί τμήμα του φυτού ή παρασκευάσματα όπως έγχυμα, αφέψημα, ελαιώδες εκχύλισμα κλπ. Οι απομονωθείσες δραστικές ουσίες των φυτών ή τα συνθετικά παράγωγά τους δε θεωρούνται φυτικά-φάρμακα. Τα φυτικά ιάματα διαθέτουν λόγω της ειδικής σύνθεσης των δραστικών και των συνοδών ουσιών ένα ευρύ φαρμακολογικό και θεραπευτικό σύμπλεγμα δράσης. Η φυτοθεραπεία δεν είναι εναλλακτική προσέγγιση, αλλά μέρος της σημερινής ιατρικής προσανατολισμένης από τη φυσικοχημεία και μοριακή βιολογία.

Τα φάρμακα φυτικής προέλευσης παριστούν μια δραστική μονάδα από μείγμα πολλών ουσιών με φαρμακευτική δράση και δεν είναι εικονικά φάρμακα (placebo).

H χρήση των βοτάνων για θεραπευτικούς σκοπούς είναι πανάρχαιη.

Από την παρατήρηση, την εμπειρία την αναγνώριση, στην πιστοποίηση και ταυτοποίηση ενός φυτού για να καταλήξει στην κυκλοφορία ως φάρμακο απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα ερευνών και οικονομικοτεχνικός εξοπλισμός.

Αναφορές π.Χ.για τη χρήση του οπίου υπάρχουν ήδη στους αρχαίους Σουμέριους (4000 π.Χ.) σε αιγυπτιακούς παπύρους και αργότερα στον Όμηρο (Οδύσσεια), τον Διοσκουρίδη, τον Πλίνιο, τον Διαγόρα της Μήλου και τον Γαληνό. Οι πρώτες γραπτές αναφορές ανευρίσκονται στον πάπυρο Ebers στο 16^ο π.Χ. αιώνα. Αλλά η πρώτη σαφής αναφορά για την εξαρτησιογόνο δράση του οπίου γίνεται από τον Ηρακλείδη τον Ταράντιο το 100 π.Χ..

Στην Αρχαία Ελλάδα το όπιο χρησιμοποιήθηκε ως καταπραϋντικό και αναλγητικό φάρμακο αλλά και ως δηλητήριο (Σωκράτης επιλογή ανάμεσα σε κώνειο και όπιο).

Τον 18^ο αι. έγινε για πρώτη φορά επιστημονική καταγραφή των φαρμακευτικών φυτών από τον Σουηδό Κάρολο Λιναίο (1762). Ο φαρμακοποιός Friedrich Wilhelm Adam Serturner κατάφερε το 1803 να απομονώσει ένα συστατικό του οπίου, που το ονόμασε «μορφίνη» από το Μορφέα, τον έλληνα αρχαίο θεό του ύπνου.

Η χρήση της μορφίνης άρχισε να διαδίδεται το 1853.

Η χημική δομή μορίου της ανακαλύφθηκε από τους Gulland και Robinson το 1925.Τέλος, 100 χρόνια μετά το 1952, ο Dr Marshall D. Gates Jr. παρασκεύασε συνθετικά τη μορφίνη. 

• Φυτικά παρασκευάσματα από τα φυτά οικιακής χρήσης

Αντωνίας Κώτσιου Λέκτορας Φαρμακολογίας Αρεταίειο Νοσοκομείο Ιατρική Σχολή Παν/μιο Αθηνών.

Τα αρωματικά φυτά και τα βότανα κατέχουν  ιδιαίτερη θέση σε όλους τους λαούς από τα πανάρχαια χρόνια χρησιμοποιούμενα ως αντισηπτικά, αντιμικροβιακά, τονωτικά, στυπτικά, καλλυντικά αλλά και ως καρυκεύματα και ευφραντικά.

Φυτικά Παρασκευάσματα

Εκχύλισμα

Βάμμα

Σκόνη

Κομπρέσα

Σιρόπι

Νωπός Χυμός

Κατάπλασμα

Αιθέριο έλαιο

Τσουκνίδα Ούρτικα η δίοικος κνίδη Urtica dioica L αντιφλεγμονώδες

Μάραθο Foeniculum vulgare Mill σπασμολυτικό

Υπερικόν το διάτρητον Hypericum perforatum L St John’s wort Αντικαταθληπτικό, Αντιμικροβιακό, Αντιφλεγμονώδες και αναλγητικό, επουλωτικό.

Χαμομήλι γερμανικό χαμομήλι Συνώνυμα: Matricaria recutita L – αντιφλεγμονώδες-σπασμολυτικό, ευστόμαχο, βακτηριοκτόνο, ηρεμιστικό

Μέντα η πιπερώδης Mentha piperata L σπασμολυτικό-χολεκκριτικό

Δενδρολίβανο Rosmarinus officinalis L – ορεξιογόνο, κατά της πιτυρίδας

Θυμάρι ή ΘύμιοThymus vulgaris L Αποχρεμπτικό, Βρογχοδιασταλτικό

Κρεμμύδι Allium cepa L Αντιφλεγμονώδες, Αντισηπτικό

Σκόρδο Άλλιον το εδώδιμο Allium sativum L Αντιφλεγμονώδες, Αντιμικροβιακό, Αντισηπτικό, Αντιμυκητιασικό, Αντιυπερτασικό, Υπολιπιδαιμικό

Θα πρέπει να τονιστεί ότι απαιτείται σαφής αναγνώριση του φυτού όχι κατάχρηση στην κατανάλωση  και να υπάρχει πάντα πιστοποίηση του φυτού για αποφυγή ανεπιθύμητων ενεργειών